O territorio que hoxe nos abarca o municipio de gomesende, moi próximo á fronteira con Portugal, foi importante canle de comunicación con este país albergando unha das mais importantes vías, que comunican o val do Miño e Celanova pola nac coa nación veciña.
Abarca o termo municipal de gomesende un total de 6 parroquias que foi, historicamente, as unidades naturais de convivencia, cada unha delas coa súa propia personalidade, pois o municipio en Galicia e en orense concretamente é unha división artificial; bastante recente; e sen interese histórico algún, motivo polo cal no presente traballo quíxose analizar separadamente cada unha das parroquias que o municipio comprende, tratando de conservar, no posible, a perspectiva xeral común.
FUSTAS, SAN LORENZO
Fustás é posiblemente locativo, e non plural, de Fustán, tenda de campaña, por extensión de tea con que se fabrican.
Por outra parte está en latín "Fossatum", campamento rodeado dun foso. Habería que concluír que Fustás significa "situación dun campamento", probablemente con foso; e iso non sería raro, pois por estas terras se localizaron bastantes indicios de campamentos romanos.
O7 de abril de 1.045, Rodrigo Gutiérrez doou a Celanova vila de Fustás, no territorio de Dornelas, baixo o monte Egualonga, e concorrente á igrexa de San Lorenzo, que sen dúbida non estaba alí.
Parece que, en efecto, se trata dunha igrexa viaxeira, e que Dornelas é o terceiro lugar que ocupa, sen dúbida porque nos anteriores "non tenia parroquia". O precedente era o proprio San Lorenzo de Fustás, e o primitivo quizais estivese demasiado preto do santuario de O Val.
GOMESENDE, SAN MIGUEL
Pode que para algunha das notas que para aquí se recolleran, se refira a todo o termo ou terra de Gomesende, e non solo ao lugar como entidade singular.
Gomesende é seguramente un topónimo de vario máis que de posuidor, e en todo caso de orixe xermánica. É a clave de comunicación co municipio de Quintela de Leirado, e polo tanto con todo o Sur ata Portugal. E s case seguro que sexa a canle dunha das máis importantes vías da nación veciña, e enviaba ao Oeste unha rama cara ao Miño.
En 1.214 Alfonso ix doou á Catedral de Ourense e o seu bispo don Fernando a herdade de Gomesende, en compensación do que tivera que tomar á morte do bispo anterior.
Hai aquí polo tanto unha época de señorío real. O propio rei confirmou a doazón na srie de Castrelo de Veiga.
Nalgúns pobos as inocentadas ("chascos" ou "pegotas") danse outros días ademais do 28 de Decembro. En Gomesende " ás pegotas" fanse tamén o día de San Pedro, e na data, común a varios puntos, de 1º de Abril, sobre o cal hai o dicho: "O primeiro de Abril van os burros onde deben ir".
Ata a descentralización parroquial do municipio, Gomesende pertencía á parroquia de Santa Maria de Pau. Ao constituirse en freguesía, esta recibiu a advocación de San Miguel, titular da capela que hai en Gomesende e na cal se instalou a parroquia.
OUTEIRO DÁ GUIA
Tamén pertencía á parroquia de Pau a capela de Nosa Senñora dá Guía.
É unha advocación de camiño frecuente e a de Gomesende é por extensión patroa dos emigrantes.
A romaxe concentra moita devoción. Celébrase ao día da Ascensión, e ao deixar de ser festivo, trasladouse coa propia festa ao domingo inmediato.
PAO, SANTA MARÍA
A freguesía de Santa Maria de Pau chegou a contar con trinta e sete entidades de poboación. Actualmente están repartidas entre as parroquias de Outeiro dá Guia, Pao e Gomesende.
Está situada ao Oeste de Serra Moura que é en realidade a caída cara ao municipio de Gomesende da Serra de Silvaoscura, que está no de Ramirás. Ambas as dúas denominacións son sinónimas.
Pao, que algúns interpretaron alegremente por "Pau", pode vir da raíz latina "palus", no sentido de terreo encharcado.
Na penúltima semana de Decembro de 1.159 celebraron vistas de Santa Maria de Pao Fernando II e o que había de ser o seu sogro, Alfonso Enríquez de Portugal. Non se coñece documentalmente o que trataron, senón só unha doazón de Fernando ao mosteiro de Armeteira; pero a bo seguro que foron cuestións de fronteira. Parece que unha entrevista entre reis debía celebrase nun castelo, aínda que que non fose moi grande pero non queda noticias, nin hai por alí outro topónimo de situación castrense relativa que Cimadevila.
O que si pode crerse pola situación de Pao, é que o rei portugués viñese por Leirado, e que o galego-leonés dende Celanova, onde polo menos volvía estar na semana seguinte. Isto confirma o carácter de importante camiño das terras de Gomesende.
Tampouco é de crer que o encontro se celebrase nun mosteiro, nin hai outras escrituras que acrediten esta clase de vida relixiosa en Pao. En 1.424 o reitor de San Pedro de Leirado aforou alí unha propiedade con poder do "abade" de Santa Maria de Pao, pero é máis lóxico entender "párroco".
Entre os coutos que en 1.467 confirmou Enrique IV a Celanova, está o de Paredes de Pao. Paredes está preto de Pao, nun declive cara ao río Deva, nos chamados montes de Paredes. Toda esta parte do municipio aflúe ao Deva en varios arroios, o máis meridional chamado Souto do Bispo como o lugar por onde pasa, e que parece indicar unha posesión da Mitra.
POULO, SAN PEDRO
Poulo significa, en galego actual, parcela de terra.
Da freguesía de San Pedro de Poulo sábese que no curso de recuperación de posesións, en Setembro de 1.473, o xuíz de Milmanda fixo que fosen devoltos ao mosteiro de Celanova tres casares que este posuía en Poulo, o cal proba por exclusión da parroquia non dependía de Celanova.
Á freguesía pertence ao lugar de Sobrado (superaditum, sobreengadido, posto enriba, seguramente con significación topográfica). É capital do municipio de Gomesende, aínda que como queda dito os servizos veciñais están en san Lorenzo de Fustás. En Sobrado e Gomesende son os pobos maiores do municipio.
O val - val por antonomasia- é o angulo Nordés do municipio comprendido entre a parroquia de Escudeiros (municipio de Ramirás) e Viso. Os de Ramirás chámanlle Viso de Tras dá Portela, e os Cartelle, Viso de Arnoya.
Comprende as entidades de Arnoyaseca, Barganzas, Cimadevila, Fritiría, Levada e Viso que anteriormente pertencían á freguesía de San Pedro de Poulo.
Os montes do Viso van de Leste a Oeste, constituíndo polo Norte un forte declive sobre a beira esquerda do Arnoya. Na aba cultívase a vide, e hai que carrexar todo a hombros.